น้องหมาเป็นมากกว่าสัตว์เลี้ยงไปแล้วตอนนี้ บ้านไหนเลี้ยงสุนัขแล้วรักยิ่งกว่าลูกยกมือขึ้น ปฏิเสธไม่ได้เลยว่าการดูแลสุขภาพสุนัขที่รักเป็นสิ่งที่สำคัญที่สุด คุณหมอมักกล่าวว่า “ป้องกันโรคง่ายกว่าการรักษาเสมอ” การฉีดวัคซีนสุนัขเป็นหนึ่งในวิธีที่ดีที่สุดที่จะปกป้องพวกเขาจากโรคร้ายที่อาจทำให้เสียน้องหมาไปก่อนวัยอันควร
1. วัคซีนคืออะไร ควรเริ่มฉีดวัคซีนสุนัขเมื่อไหร่ดี
ถ้าคุณนำลูกสุนัขตัวใหม่เข้ามาเลี้ยงและต้องการฉีดวัคซีนสุนัขเข็มแรก ต้องแน่ใจว่าลูกสุนัขสุขภาพดีและพร้อมสำหรับการฉีดวัคซีนเพื่อประสิทธิภาพสูงสุดในการสร้างภูมิคุ้มกัน สุนัขแต่ละตัวร่างกายตอบสนองต่อวัคซีนต่างกัน บางตัวอาจมีไข้ บางตัวแพ้วัคซีนบางชนิดได้
ไอเดียของการฉีดวัคซีนคือ ตามธรรมชาติเมื่อร่างกายสุนัขสัมผัสเชื้อโรคไม่ว่าจะติดเชื้อหรือไม่ก็ตาม หากได้รับเชื้อโรคหรือบางส่วนของเชื้อโรคเข้าไปในร่างกาย สามารถกระตุ้นให้ร่างกายสร้างภูมิคุ้มกันได้ ส่วนใหญ่วัคซีนมักใช้ป้องกันโรคติดเชื้อไวรัส แบ่งเป็น 2 กลุ่มใหญ่ ๆ ตามวิธีผลิตดังนี้
- วัคซีนเชื้อตาย (killed or inactivated vaccines) ผลิตจากเชื้อโรคที่ตายแล้วและไม่ทำให้ร่างกายติดเชื้ออย่างแน่นอน (non-infectious)
- วัคซีนเชื้อเป็น (modified live virus [MLV] or attenuated vaccines) เป็นเชื้อโรคที่ถูกทำให้อ่อนแอลงจนเกือบตาย วัคซีนชนิดนี้สามารถทำให้ร่างกายติดเชื้อได้ (infectious) สุนัขจะไม่แสดงอาการป่วยรุนแรงเท่าติดเชื้อตามธรรมชาติอย่างแน่นอน
ช่วงเวลาที่ดีที่สุดในการเริ่มฉีดวัคซีนเข็มแรก
ลูกสุนัขทุกตัวเกิดมาพร้อมภูมิคุ้มกันจากแม่ (maternally-derived antibody) มากน้อยแตกต่างกันไป จะค่อย ๆ ลดลงเมื่อลูกสุนัขอายุ 8-12 สัปดาห์ ภูมิคุ้มกันนี้รบกวนการทำงานของวัคซีนจนกระทั่งลูกสุนัขอายุมากกว่า 12 สัปดาห์จึงจะได้ประสิทธิภาพจากวัคซีนเต็มที่
สภาพแวดล้อมที่ลูกสุนัขต้องออกไปใช้ชีวิต เดินเล่นและพบเจอสุนัขตัวอื่น ๆ มีความเสี่ยงที่ลูกสุนัขจะป่วยในช่วงเวลาที่ภูมิคุ้มกันจากแม่ค่อย ๆ ลดลง ดังนั้นสัตวแพทย์จึงแนะนำให้ฉีดวัคซีนหลักเมื่ออายุ 6-8 สัปดาห์และกระตุ้นซ้ำทุก 2-4 สัปดาห์จนลูกสุนัขอายุครบ 16 สัปดาห์
2. วัคซีนพิษสุนัขบ้า วัคซีนรวมสุนัข เลือกยังไง อันไหนสำคัญ
วัคซีนในสุนัขมีหลายชนิดซึ่งอาจแบ่งเป็นกลุ่มใหญ่ ๆ ได้ 2 กลุ่ม คือ วัคซีนหลัก (Core vaccine) วัคซีนทางเลือก (Non-core vaccine) และวัคซีนที่ไม่จำเป็น ไม่แนะนำให้ฉีด (Not-recommended) โดยอ้างอิงตาม WSAVA (The World Small Animal Veterinary Association) ซึ่งให้คำแนะนำในการฉีดวัคซีนสุนัข ตามความจำเป็นและความสามารถในการป้องกันโรคภายหลังการได้รับวัคซีน ควรปรึกษาสัตวแพทย์ในการเลือกชนิดวัคซีน เนื่องจากความเสี่ยงที่จะได้รับเชื้อโรคในแต่ละพื้นที่ไม่เท่ากัน
วัคซีนหลัก vs วัคซีนทางเลือก
วัคซีนหลัก (Core vaccine) เป็นวัคซีนสุนัขที่ป้องกันโรคติดเชื้อไวรัสรุนแรงที่อาจทำให้เสียชีวิตได้ แนะนำให้ฉีดให้ครบ มีดังนี้
- วัคซีนป้องกันโรคลำไส้อักเสบพาร์โวไวรัส (CPV-2)
- วัคซีนป้องกันโรคตับอักเสบ (CAV-2)
- วัคซีนป้องกันโรคไข้หัดสุนัข (CDV)
- วัคซีนป้องกันโรคพิษสุนัขบ้า (Rabies)
วัคซีนทางเลือก (Non-core vaccine) เป็นวัคซีนที่อาจไม่จำเป็นต้องฉีดให้กับสุนัขทุกตัว ขึ้นอยู่กับความเสี่ยงของสุนัข สามารถขอคำแนะนำได้จากสัตวแพทย์ มีดังนี้
- วัคซีนป้องกันโรคฉี่หนู (Leptospirosis)
- วัคซีนป้องกันโรคหลอดลมอักเสบติดต่อ (Bordetella bronchiseptica)
- วัคซีนป้องกันพาราอินฟลูเอนซ่าไวรัส (Parainfluenza Virus, CPiV )
- วัคซีนป้องกันโรคไข้หวัดใหญ่สุนัข (Canine Influenza Virus)
วัคซีนที่ไม่จำเป็น ไม่แนะนำให้ฉีด (Not-recommended) เป็นวัคซีนที่ไม่งานวิจัยรองรับว่าป้องกันหรือลดความรุนแรงของโรคได้จริง
- วัคซีนป้องกันโรคโคโรน่าไวรัสสุนัข (Canine Coronavirus)
หมายเหตุ เชื้อโคโรน่าไวรัสสายพันธุ์ที่ก่อโรคกับสุนัข มักมีอาการไม่รุนแรงหรือไม่มีอาการอะไรเลย สุนัขส่วนใหญ่หายได้เองและไม่เสียชีวิต นอกจากนั้นยังไม่มีอะไรยืนยันว่าฉีดวัคซีนให้ผลดีกว่าไม่ฉีด
วัคซีนรวมสุนัข ป้องกันโรคอะไรได้บ้าง
เนื่องจากวัคซีนสุนัขมีเยอะเหลือเกิน วัคซีนรวมจึงเป็นฮีโร่ที่เข้ามาช่วยให้น้องหมาไม่ต้องเจ็บตัวหลายครั้ง เพราะรวมวัคซีนหลายชนิดเข้ามาอยู่ด้วยกันในเข็มเดียวแล้ว แต่อย่างไรก็ตามการฉีดวัคซีนรวม ไม่ใช่เข็มเดียวจบ! ต้องฉีดวัคซีนเข็มกระตุ้นด้วยนะ สุนัขจึงจะมีภูมิคุ้มกันไว้ต่อสู้กับเชื้อโรค วัคซีนรวมสุนัขยอดนิยมในประเทศไทย มีดังนี้
- วัคซีนรวม 5 โรค ประกอบด้วย วัคซีนป้องกันลำไส้อักเสบพาโวไวรัส ไข้หัดสุนัข ตับอักเสบ พาราอินฟลูเอนซ่าไวรัสและโรคฉี่หนู
- วัคซีนรวม 6 โรค ประกอบด้วย วัคซีนป้องกันลำไส้อักเสบพาโวไวรัส ไข้หัดสุนัข ตับอักเสบ พาราอินฟลูเอนซ่าไวรัส โรคฉี่หนูและพิษสุนัขบ้า
วัคซีนสุนัข ราคา แตกต่างกันออกไป ขึ้นอยู่กับชนิดของวัคซีนที่ฉีดและอัตราค่าบริการของโรงพยาบาลสัตว์หรือคลินิก เช่น วัคซีนพิษสุนัขบ้าราคาเริ่มต้น 60 บาท แต่วัคซีนรวมสุนัขอาจมีราคาเริ่มต้น 250-350 บาท เป็นต้น
ฉีดวัคซีนสุนัขแล้วไม่ป่วยตลอดไปนั้นไม่เป็นความจริง เพราะวัคซีนเป็นตัวช่วยเสริมภูมิคุ้มกันของร่างกายให้ทนทานต่อโรคติดเชื้อนั้น หมายความว่า ติดเชื้อยากขึ้นหรือสุนัขติดเชื้อ แต่อาการของโรคก็จะไม่รุนแรงเท่าสุนัขที่ไม่ได้ฉีดวัคซีน นอกจากนั้นยังลดโอกาสตายจากการติดเชื้อรุนแรงด้วย
ฉีดวัคซีนกรณีพิเศษ
การฉีดวัคซีนมีข้อยกเว้นสำหรับสุนัขที่เสี่ยงติดเชื้อ เช่น โดนกัด สุนัขเลี้ยงปล่อย อยู่ในเขตโรคระบาด มีความเสี่ยงติดเชื้อหรืออยู่รวมกันอย่างแออัด โดยลูกสุนัขอาจเริ่มฉีดวัคซีนเร็วกว่าปกติ อย่างไรก็ตามสุนัขต้องมีสุขภาพดีเท่านั้น ถ้าหากมีสุนัขหรือแมวที่บ้านป่วยด้วยโรคติดเชื้อที่อาจติดต่อกันได้ ยังไม่ควรฉีดวัคซีนสุนัข เพราะสุนัขมีความเสี่ยงที่จะติดเชื้อไปแล้ว นอกจากการฉีดวัคซีนจะไม่ช่วยอะไรแล้ว ยังเสียเงินฟรี ๆ อีกด้วย
- เริ่มฉีดวัคซีนเข็มแรกเมื่อลูกสุนัขอายุ 4-6 สัปดาห์ เน้นวัคซีนหลักและกระตุ้นวัคซีนทุก 2 สัปดาห์ จนลูกสุนัขอายุครบ 20 สัปดาห์
- สุนัขโตฉีดวัคซีนหลัก 2 เข็ม ห่างกัน 2 สัปดาห์
- วัคซีนโรคพิษสุนัขบ้าฉีดเข็มเดียว แต่หากอยู่ในเขตโรคระบาดอย่างประเทศไทยต้องฉีด 2 เข็ม และกระตุ้นวัคซีนซ้ำทุกปี
- วัคซีนป้องกันโรคหลอดลมอักเสบติดต่อ สำหรับลูกสุนัขเริ่มให้ครั้งแรกเมื่ออายุ 3 สัปดาห์ทางหยดจมูกหรือกิน กระตุ้นซ้ำเมื่อลูกสุนัขอายุ 6 สัปดาห์
- วัคซีนป้องกันโรคหลอดลมอักเสบติดต่อ สำหรับสุนัขโตให้ทางหยดจมูกหรือกิน 2 ครั้ง ห่างกันสองสัปดาห์
เจ้าของสุนัขสามารถปรึกษาสัตวแพทย์ได้หากสงสัยว่าควรได้รับวัคซีนเป็นกรณีพิเศษหรือไม่ เพื่อหาโปรแกรมวัคซีนที่เหมาะกับสุนัขแต่ละตัว
3. เตรียมตัวอย่างไรก่อนพาน้องหมาไปฉีดวัคซีน
เมื่อเจ้าของมีแผนจะพาสุนัขไปฉีดวัคซีน อย่างแรกควรแน่ใจว่าสุนัขมีสุขภาพปกติและผ่านการสังเกตอาการมาแล้ว อย่างน้อย 7 วัน ส่วนลูกสุนัขต้องมีอายุ 6-8 สัปดาห์ ถ้าไม่มีอาการผิดปกติอะไรก็สามารถพาไปฉีดวัคซีนได้เลย
สร้างประสบการณ์ที่ดีก่อนพาไปโรงพยาบาลสัตว์หรือคลินิก ไม่ควรบังคับอย่างรุนแรงหรือขู่ให้กลัว เพราะจะทำให้สุนัขกลัวการไปหาสัตวแพทย์ อาจใช้วิธีหลอกล่อเหมือนพาไปเที่ยวและให้รางวัลเมื่อน้องหมาทำตัวเป็นเด็กดี
เมื่อต้องออกไปข้างนอกบ้าน ควรใส่สายจูงสุนัขเสมอ ขอให้แน่ใจว่าเจ้าของสามารถควบคุมสุนัขได้ตลอดเวลา เนื่องจากอาจเกิดอันตรายทั้งต่อสุนัขของท่านและสัตว์เลี้ยงของคนอื่น ถ้าสุนัขดุมาก จำเป็นต้องใส่อุปกรณ์ป้องกัน เช่น ตะกร้อครอบปากหรือคอลล่า เพื่อป้องกันสุนัขกัดผู้ช่วยสัตวแพทย์หรือสัตวแพทย์ อย่าลืมแจ้งคุณหมอทุกครั้งว่า น้องดุนะคะ เพื่อความปลอดภัยของทุกคน
อาบน้ำตอนไหนดีนะ ก่อนหรือหลังฉีดวัคซีน
อาบน้ำก่อนพาสุนัขไปฉีดวัคซีนถ้าเป็นไปได้ คุณหมอมักแนะนำให้งดอาบน้ำ 7 วัน เนื่องจากสุนัขบางตัวมีไข้หลังฉีดวัคซีน 1-2 วัน ซึ่งเป็นอาการที่พบได้บ่อย ๆ ไม่ต้องตกใจ นี่คือการตอบสนองของร่างกายสุนัขภายหลังฉีดวัคซีน
4. ตัวอย่างโปรแกรมวัคซีนในสุนัข
กาโตโระยกตัวอย่างโปรแกรมวัคซีนทั้งลูกสุนัขและสุนัขโต ตามตารางจะเห็นว่ามีวัคซีนหลายชนิดที่ต้องฉีดในนัดครั้งเดียว อย่าเพิ่งตกใจ เพราะวัคซีนเยอะ ๆ ที่เราเห็นนั้นได้รวมกันมาในเข็มเดียวแล้วคือ วัคซีนรวม 5 โรคและวัคซีนรวม 6 โรค (ตามภาพข้อ 2) แน่ใจได้ว่าได้รับวัคซีนหลักครบแน่นอน
วัคซีนทางเลือก เช่น โรคฉี่หนูและพาราอินฟลูเอนซ่า รวมกันมาในเข็มวัคซีนรวมแล้วบางครั้งอาจเลือกไม่ได้ต้องฉีดทั้งหมด แต่เจ้าของสามารถปรึกษาคุณหมอขอแยกเข็มวัคซีนบางชนิดได้ เพื่อลดโอกาสแพ้โดยเฉพาะอย่างยิ่ง สุนัขที่เคยแพ้วัคซีนมาก่อนแต่ไม่ทราบว่าแพ้วัคซีนชนิดไหน ลูกสุนัขทำวัคซีนครั้งแรกและสุนัขที่มีความเสี่ยงแพ้ง่าย
โปรแกรมวัคซีนยืดหยุ่นตามสถานการณ์ ความเสี่ยงติดโรคของสุนัข รวมทั้งสภาพคล่องทางการเงินของเจ้าของด้วย สามารถปรึกษาคุณหมอเพื่อหาโปรแกรมที่ดีที่สุดได้ หากไม่สะดวกฉีดได้ครบตามคำแนะนำ คุณหมอจะให้คำแนะนำเรื่องการดูแลสุนัขให้สุขภาพดี เสี่ยงติดเชื้อน้อยที่สุดโดยเฉพาะช่วงปีแรกของลูกสุนัข
5. ฉีดวัคซีนเสร็จแล้ว น้องหมาจะแพ้วัคซีนมั้ย
สำคัญมาก!!! ฉีดวัคซีนเสร็จอย่าเพิ่งรีบกลับบ้าน สุนัขบางตัวอาจเกิดอาการแพ้วัคซีนได้ เนื่องจากแพ้ส่วนประกอบในวัคซีนบางชนิด ดังนั้นจึงจำเป็นมากที่เจ้าของสุนัขจะช่วยสัตวแพทย์สังเกตอาการหลังจากฉีดวัคซีน ดังนี้
- ถ้าสงสัยว่าอาจเกิดอาการแพ้วัคซีนให้รีบแจ้งสัตวแพทย์ทันที
- ถ้าเคยแพ้วัคซีนมาก่อน เจ้าของควรจดชื่อยี่ห้อวัคซีนไว้และแจ้งสัตวแพทย์ให้ทราบเพื่อเลือกใช้วัคซีนยี่ห้ออื่นในการฉีดวัคซีนครั้งต่อไป
ควรรอที่โรงพยาบาลสัตว์หรือคลินิกอย่างน้อย 5-15 นาที เพื่อดูอาการแพ้วัคซีน หากเคยแพ้มาก่อนควรรอดูอาการอย่างน้อย 30 นาที
6. อาการแพ้วัคซีนเป็นอย่างไร
- อาการแพ้ที่รุนแรง ส่วนใหญ่เริ่มแสดงอาการแพ้หลังฉีดวัคซีนสุนัข 5-15 นาที คือ อาการหายใจลำบาก หอบ เนื่องจากหลอดลมบวมแบบเฉียบพลัน สุนัขอาจเสียชีวิตได้ (การแพ้แบบรุนแรงพบได้น้อย)
- มีผื่นขึ้นตามผิวหนัง เริ่มสังเกตเห็นอาการได้ภายใน 5-15 นาทีหลังฉีดวัคซีน บริเวณที่สังเกตง่ายคือ หน้า ท้อง ใบหู สุนัขบางตัวมีอาการบวมรอบตา รอบปากหรือบวมทั้งใบหน้า
- อาการแพ้รุนแรงแบบอื่น ๆ เช่น เม็ดเลือดแดงถูกทำลาย ข้ออักเสบ พบได้น้อยมากและสุนัขมักแสดงอาการป่วยภายหลังฉีดวัคซีนภายใน 3 วัน (72 ชั่วโมง)
- อาการแพ้วัคซีนถือเป็นอาการฉุกเฉินของสุนัขที่รอไม่ได้
7. ฉีดวัคซีนเสร็จแล้ว ดูแลน้องหมายังไงดี
หลังจากฉีดวัคซีน สุนัขอาจมีไข้ต่ำ ๆ ได้ 1-2 วันแรก เนื่องจากวัคซีนมีการกระตุ้นภูมิคุ้มกันของร่างกายในช่วงนี้ จึงไม่ควรอาบน้ำให้สุนัขอย่างน้อย 7 วัน เพราะอาจทำให้อาการไข้แย่ลงได้ สุนัขอาจกินอาหารลดลงเนื่องจากมีไข้และไม่สบายตัว ตอนนี้อาจเป็นช่วงเวลาตามใจให้กินอาหารอร่อย ๆ เช่น อาหารซองแบบเปียก เพราะมีความน่ากินมากกว่าอาหารเม็ดหรือของโปรดอื่น ๆ ก็ได้ตามความชอบของสุนัข
อาการหลังฉีดวัคซีนที่ไม่น่าไว้ใจและต้องรีบไปหาคุณหมอ
สุนัขมีอาการแพ้วัคซีนหรือสุนัขมีอาการซึมมาก มีไข้สูง มีไข้ติดต่อกันหลายวัน เจ็บบริเวณที่ฉีดวัคซีนมาก ซีดมาก อ่อนแรง นอนเยอะกว่าปกติหรือจับตามตัวแล้วร้องด้วยความเจ็บปวด ควรพาสุนัขกลับไปพบสัตวแพทย์
8. การฉีดวัคซีนสุนัขมีผลข้างเคียงหรือไม่
การฉีดวัคซีนอาจมีผลข้างเคียง (นี่ไม่ใช่อาการแพ้วัคซีนนะ เป็นอาการที่เกิดขึ้นได้หลังฉีดวัคซีนเท่านัเน) มากน้อยแตกต่างกันไปสภาพร่างกายของสุนัข อาการที่พบได้มี ดังนี้
- เจ็บบริเวณตำแหน่งที่ฉีดวัคซีน
- มีไข้ต่ำ ๆ 1-2 วันแรก
- บริเวณตำแหน่งที่ฉีดวัคซีน บวม เจ็บ กลายเป็นฝีหนองได้
- บริเวณตำแหน่งที่ฉีดกลายเป็นก้อนแข็ง ซึ่งอาจเกิดจากร่างกายสร้างพังผืด (fibrous tissue) มาห่อหุ้มวัคซีนเพราะคิดว่าเป็นสิ่งแปลกปลอม ซึ่งจะหายได้เองแต่ใช้เวลานานเป็นสัปดาห์หรืออาจนานหลายเดือนสำหรับสุนัขบางตัว แต่ก้อนจะไม่เจ็บและไม่โตขึ้น
- ถ้าก้อนแข็งหลังจากฉีดวัคซีนไม่หายไปแม้ผ่านไปนานเป็นเดือน ก้อนใหญ่ขึ้น บวม ร้อน แดงหรือเจ็บเวลาเจ้าของจับก้อนนั้น ควรปรึกษาสัตวแพทย์
9. ไม่สะดวกพาสุนัขไปฉีดวัคซีน สามารถซื้อไปฉีดเองที่บ้านได้หรือไม่
กรณีเจ้าของไม่สามารถพาสุนัขไปฉีดวัคซีนที่โรงพยาบาลสัตว์หรือคลินิก สามารถติดต่อขอซื้อวัคซีนได้จากทางโรงพยาบาลสัตว์ ปศุสัตว์จังหวัดหรือคลินิก (แนะนำให้โทรเข้าไปสอบถามก่อน เพราะบางที่ไม่ขายยาฉีดทุกกรณี) สัตวแพทย์จะอธิบายวิธีฉีดวัคซีนให้กับเจ้าของฟังอย่างละเอียด
คำเตือน ก่อนซื้อวัคซีนพิษสุนัขบ้า วัคซีนรวมสุนัข ฉีดเอง
ไม่ควรฉีดวัคซีนลูกสุนัขเอง ควรพาไปตรวจร่างกายและเฝ้าระวังอาการแพ้วัคซีนที่คลินิกหรือโรงพยาบาลสัตว์ เนื่องจากเรายังไม่ทราบว่าลูกสุนัขจะแพ้วัคซีนหรือไม่ หากเป็นสุนัขโตที่เคยฉีดวัคซีนมาแล้วไม่มีอาการแพ้ เจ้าของสามารถซื้อวัคซีนมาฉีดเองได้ไม่มีปัญหา
กระติกน้ำแข็ง!!!
กรณีซื้อวัคซีนกลับบ้านควรนำกระติกใส่น้ำแข็งไปด้วย เพื่อป้องกันไม่ให้วัคซีนเสื่อมประสิทธิภาพระหว่างเดินทาง เนื่องจากอุณหภูมิที่เปลี่ยนแปลงและแสงแดดที่อาจทำให้วัคซีนเสื่อมสภาพจนไม่ต่างจากฉีดน้ำเปล่า
บทสรุป
บทความนี้เป็นคำแนะนำเบื้องต้นสำหรับเจ้าของที่ต้องการพาน้องหมาไปฉีดวัคซีน เพราะเราเชื่อว่าการป้องกันโรคที่ดีง่ายกว่าและถูกกว่าการรักษาเมื่อเจ็บป่วย แต่อย่างไรก็ตามการฉีดวัคซีนเป็นการเพิ่มภูมิคุ้มกันต่อโรคติดเชื้อเท่านั้น ไม่สามารถการันตีได้ว่าสุนัขที่ฉีดวัคซีนจนครบทุกอย่างจะไม่ติดเชื้อนั้นอีกตลอดไป แต่เป็นการลดโอกาสติดเชื้อและลดความรุนแรงของโรคลงเมื่อเกิดติดเชื้อนั้นขึ้นมา
โรงพยาบาลสัตว์และคลินิกรักษาสัตว์ทุกแห่ง สามารถให้คำแนะนำได้เป็นอย่างดีในเรื่องโปรแกรมวัคซีน หากมีข้อสงสัยเพิ่มเติมสามารถถามคุณหมอใกล้ ๆ บ้านได้เลย
สำหรับเจ้าของแมว โปรแกรมวัคซีนแมวเราก็มีนะ คลิ๊ก เรื่องที่ต้องรู้ก่อนพาแมวไปฉีดวัคซีน อัพเดท 2564
อ้างอิง
1.https://wsava.org/wp-content/uploads/2020/01/WSAVA-Vaccination-Guidelines-2015.pdf
